بررسی کتاب: «روسيۀ تجاری و صنعتی»

ناشران این کتاب قطور برای خودشان هدف «پر کردن شکاف در نوشتجات اقتصادی مان» (ص i) را تعیین کرده‌اند، یعنی ارائه دادن همزمان نام و نشان مؤسسات تجاری و صنعتی در سراسر روسیه و اطلاعات دربارۀ «وضعیت شاخه‌های مختلف صنعت.» نمی شد اعتراضی به چنین ترکیبی از مرجع و مطالب علمی - آماری داشت، چنانچه هر دو به حد کافی کامل بودند. متأسفانه، در کتاب مذکور فهرست راهنما کاملاًً مطالب آماری را، که ناکامل اند و ناکافی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند، به حاشیه می راند. پیش از هر چیز، این کتاب در مقایسه با کتابهای قبلی از همین نوع مطلوب نیست، زیرا اطلاعات آماری برای هر مؤسسه یا شرکت جداگانۀ آورده شده در فهرست‌هایش را ارائه نمی دهد. در نتیجه، فهرست‌های مؤسسات و شرکتها، که ۲۷۰۳ ستون بزرگ با حروف کوچک را دربر می گیرند، تمام اهمیت علمی شان را از دست می دهند. از نظر وضعیت بی نظم آمارهای تجاری و صنعتی ما بسیار مهم است که بخصوص اطلاعات دربارۀ هر مؤسسه یا شرکت جداگانه داشته باشیم، زیرا نهادهای رسمی آماری ما هیچگاه چیزی نظیر یک تحلیل قابل قبول از این اطلاعات ارائه نمی دهند بلکه خودشان را محدود به اعلام حاصل جمعهایی می کنند که در آنها مطالب نسبتاً معتبر با مطالب مطلقاً نامعتبر مخلوط می شوند. هم اکنون نشان خواهیم داد که تذکر اخیر به همین نحو در مورد کتاب مورد بررسی صادق است؛ ولی اجازه دهید ابتدا به روش اصلی بکار گرفته شده توسط مؤلفان اشاره کنیم. آنها نام و نشان مؤسسات و شرکتها در هر شاخۀ تولید، تعداد مؤسسات و مجموع حجم معاملاتشان را فقط برای کل روسیه چاپ می کنند؛ آنها حجم معاملات متوسط یک مؤسسه در هر شاخه را محاسبه کردند و مؤسساتی که حجم معاملات بالاتر یا پایین تر از متوسط داشتند را با نشان خاصی مشخص نمودند. این بسیار به مقصود نزدیک تر می بود (چنانچه چاپ اطلاعات دربارۀ هر مؤسسۀ جدا ممکن نبود) که تعدادی دسته بندی برای مؤسسات و شرکتهایی که در هر شاخه از تجارت و صنعت مشابه هم هستند (از نظر حجم معاملات، تعداد کارگران، ماهیت نیروی محرکه و غیره) معین می شدند و تمام مؤسسات بر طبق این دسته بندیها تقسیم بندی می شدند. آنگاه حداقل ممکن می بود که دربارۀ کامل و قابل مقایسه بودن مطالب برای گوبرنیاهای مختلف و شاخه‌های متفاوت تولید قضاوت کرد. برای مثال، تا جایی که آمار کارخانه‌ها مورد نظر است، کافیست که تعریف فوق العاده مبهم از این مفهوم در صفحۀ ۱ (پاورقی) کتاب مورد بررسی را مطالعه کرد و آنگاه نگاهی به فهرست صاحبان کارخانه در برخی از شاخه‌ها انداخت تا متقاعد شد که مطالب آماری منتشر شده در کتاب ناهمگون می باشند. از این رو، ضروری است که احتیاط زیادی در پرداختن به آمار خلاصه شدۀ کارخانه‌ها در بخش I، قسمت I از «روسیۀ تجاری و صنعتی» (نظرسنجی تاریخی - آماری صنعت و تجارت روسیه) داشته باشیم. در اینجا می خوانیم که در ۱۸۹۶ (بخشاً همچنین در ۱۸۹۵)، در سراسر امپراتوری روسیه، ۳۸۴۰۱ کارخانه با برونداد مجموعاً ۲۷۴۵ میلیون روبل با ۱۷۴۲۱۸۱ کارگر وجود داشتند؛ این اطلاعات صنایع پرداخت کنندۀ مالیات مستقیم و غیرمستقیم و شرکتهای معدنی و فلزکاری را دربر می گیرند. ما باور داریم که این رقم نمی تواند بدون اعتبارسنجی اساسی، با ارقام آمارهای کارخانه‌ای سالهای گذشتۀ ما مقایسه شود. در ۱۸۹۶ تعدادی از شاخه‌های تولید ثبت شدند که سابقاً (تا ۹۵-۱۸۹۴) تحت عنوان «کارخانه‌ها» نیامده بودند: نانوایی‌ها، شرکت‌های شیلات، کشتارگاه‌ها، چاپخانه‌ها، کارگاه‌های چاپ سنگی، و غیره. ارزش کل برونداد همۀ شرکت‌های معدنی و فلزکاری در امپراتوری با روشهای اصلی، که دربارۀ آنها فقط به ما گفته می شود که ارزش آهن خام ظاهراً در ارزش آهن و فولاد تکرار شده است، ۶۱۴ میلیون روبل تعیین شد. برعکس، تعداد کل کارگران در صنایع معدنی و فلزکاری ظاهراً کمتر تخمین زده شده: برای ۹۶-۱۸۹۵ رقم ۵۰۵۰۰۰ ارائه شده بود. این یا یک اشتباه است و یا بسیاری از شاخه‌ها حذف گشته‌اند. از روی اعداد پراکنده شده در سراسر کتاب می توان دید که تنها برای چند شاخه از این بخش تعداد کارگران ۴۷۴۰۰۰ است که افراد شاغل در استخراج ذغال سنگ (حدود ۵۳۰۰۰ نفر)، استخراج نمک (حدود ۲۰۰۰۰ نفر)، استخراج سنگهای ساختمانی (حدود ۱۰۰۰۰ نفر) را دربر نمی گیرد. در ۱۸۹۰ بیش از ۵۰۵۰۰۰ کارگر در صنایع معدنی و فلزکاری امپراتوری وجود داشتند، و دقیقاً این شاخه‌های تولید از آن زمان بطور خاص توسعه یافته‌اند. برای مثال: در پنج شاخه از این بخش که اطلاعات تاریخی - آماری آنها در متن کتاب ارائه شده است (ریخته گری آهن، سیم کشی، ماشین سازی، تولید اجناس طلایی و مسی) در ۱۸۹۰، ۹۰۸ شرکت، با برونداد کلی ای که ۷۷ میلیون روبل ارزش گذاری شد موجود بودند و ۶۹۰۰۰ کارگر را در استخدام داشتند، در حالیکه در ۱۸۹۶ این ارقام ۱۴۴۴ شرکت، با برونداد کلی ارزش گذاری شدۀ ۲۲۱.۵ میلیون روبل و ۱۴۷۰۰۰ کارگر در استخدام بودند. با به هم بستن اطلاعات تاریخی - آماری پراکنده شده در سراسر کتاب، که متأسفانه نه همۀ شاخه‌های تولید بلکه فقط تعداد معینی (عمل آوری پنبه، تولیدات شیمیایی، و بیش از ۴۵ شاخۀ دیگر) را پوشش می دهند، ما می توانیم اطلاعات زیر را برای امپراتوری بمثابۀ یک کل بدست آوریم. در ۱۸۹۰، ۱۹۶۳۹ کارخانه وجود داشتند، با برونداد کلی ارزش گذاری شده به مبلغ ۹۲۹ میلیون روبل که ۷۲۱۰۰۰ کارگر را در استخدام داشتند، و در ۱۸۹۶، ۱۹۱۶۲ کارخانه وجود داشتند، با برونداد کلی ارزش گذاری شده به مبلغ ۱۷۰۸ میلیون روبل که ۹۸۵۰۰۰ کارگر را در استخدام داشتند. اگر ما دو شاخه‌ای که مالیات غیرمستقیم می پردازند را اضافه کنیم – چغندر قند و مشروبات تقطیری – (۹۱-۱۸۹۰ – ۱۱۶۰۰۰ کارگر و ۹۶-۱۸۹۵ – ۱۲۳۰۰۰ کارگر)، به ترتیب به تعداد کارگران ۸۳۷۰۰۰ و ۱۱۰۸۰۰۰ نفر می رسیم، افزایشی نزدیک به یک سوم در دوره‌ای شش ساله. توجه داشته باشید که کاهش در تعداد کارخانه‌ها به دلیل تفاوتها در ثبت آسیابهای تولید کنندۀ آرد است: در ۱۸۹۰، در بین کارخانه‌ها، ۷۰۰۳ آسیاب بودند (۱۵۶ میلیون روبل، ۲۹۶۳۸ کارگر)، در حالیکه در ۱۸۹۶ تنها ۴۳۷۹ آسیاب (۲۷۲ میلیون روبل، ۳۷۹۵۴ کارگر) بودند.

اطلاعاتی که می توانند از کتاب مورد بررسی استخراج شوند و به ما اجازه می دهند قدری درک از توسعۀ عظیم صنعتی در روسیۀ دهۀ نود به دست آوریم چنین هستند. هنگامی که اطلاعات آماری کامل برای ۱۸۹۶ منتشر شوند پرداختن به این مسئله با جزییات بیشتر ممکن خواهد بود.


نوشته شده در فوریۀ ۱۸۹۹
منتشر شده در مارس ۱۸۹۹
در مجلۀ ناچالو، شمارۀ ۳
امضا: ول. ایلین
انتشار بر طبق متن مجله
مجموعه آثار لنین، جلد ۴

- ترجمه جواد راستی‌پور
- انتشار بدون مقابله و تغییر ۲۰۲۲/۶/۲۲